พุทฺธาจิณฺณกถา

[22] อนุธมฺมตาติ โลกุตฺตรธมฺมานุคโต ธมฺโมฯ อนปโลเกตฺวาติ ปทสฺส วิวรณํ ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติฯ ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท คมฺยมานตาย น วุตฺโต, เอวํ อญฺญตฺถาปิ อีทิเสสุ ฐาเนสุฯ ตตฺถ ชนปทจาริกนฺติ ชนปเทสุ จรณํ, จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกา, ชนปเทสุ จาริกา ชนปทจาริกาฯ ตํ ปกฺกมนฺติ, ชนปทคมนํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ ปกฺกมนฺติเยวาติ อวธารเณน โน น ปกฺกมนฺตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ชนปทจาริกํ ปกฺกมนฺตี’’ติ เอตฺถ ฐตฺวา ภควโต จาริกาปกฺกมนวิธิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชนปทจาริกํ จรนฺตา จา’’ติอาทิฯ จาริกา จ นาเมสา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.254; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.254) ทุวิธา ตุริตจาริกา เจว อตุริตจาริกา จฯ ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม, สา มหากสฺสปตฺเถรปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺฐพฺพาฯ ภควา หิ มหากสฺสปตฺเถรํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต มุหุตฺเตน ติคาวุตมคมาสิ, อาฬวกสฺสตฺถาย ติํสโยชนํ, ตถา องฺคุลิมาลสฺส, ปุกฺกุสาติสฺส ปน ปญฺจจตฺตาลีสโยชนํ, มหากปฺปินสฺส วีสโยชนสตํ, ธนิยสฺสตฺถาย สตฺตโยชนสตานิ อคมาสิ, ธมฺมเสนาปติโน สทฺธิวิหาริกสฺส วนวาสีติสฺสสามเณรสฺส ติคาวุตาธิกํ วีสโยชนสตํ อคมาสิ, อยํ ตุริตจาริกาฯ ยํ ปน คามนิคมนครปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนอฑฺฒโยชนวเสน ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นามฯ อิมํ ปน จาริกํ จรนฺโต ภควา มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑลํ อนฺติมมณฺฑลนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ มณฺฑลานํ อญฺญตรสฺมิํ จรติฯ ตตฺถ ‘‘ชนปทจาริก’’นฺติ วุตฺตตฺตา อตุริตจาริกาว อิธาธิปฺเปตาฯ ตเมว วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหามณฺฑลํ มชฺฌิมมณฺฑล’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ อนฺติมมณฺฑลนฺติ ขุทฺทกมณฺฑลํ, อิตเรสํ วา มณฺฑลานํ อนฺโตคธตฺตา อนฺติมมณฺฑลํ, อพฺภนฺตริมมณฺฑลนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อิเมสํ ปน มณฺฑลานํ กิํ ปมาณนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ มหามณฺฑลํ นวโยชนสติก’’นฺติอาทิฯ นวโยชนสติกมฺปิ ฐานํ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนเมว, ตโต ปรํ นาธิปฺเปตํ ตุริตจาริกาวเสน อคมนโตฯ ยสฺมา นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย คตคตฏฺฐานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สมนฺตโต โยชนสตํ เอกโกลาหลํ โหติ, ปุริมํ ปุริมํ อาคตา นิมนฺเตตุํ ลภนฺติ, อิตเรสุ ทฺวีสุ มณฺฑเลสุ สกฺกาโร มหามณฺฑลํ โอสรติ, ตตฺถ พุทฺธา ภควนฺโต เตสุ เตสุ คามนิคเมสุ เอกาหํ ทฺวีหํ วสนฺตา มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺติ, ธมฺมทาเนน จ วิวฏฺฏูปนิสฺสิตํ กุสลํ วฑฺเฒนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘คามนิคมาทีสุ มหาชนํ อามิสปฏิคฺคเหน อนุคฺคณฺหนฺตา’’ติอาทิฯ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺตีติ เอตฺถ ตรุณา วิปสฺสนาติ สงฺขารปริจฺเฉทเน ญาณํ กงฺขาวิตรเณ ญาณํ สมฺมสเน ญาณํ มคฺคามคฺเค ญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํฯ สมถสฺส ตรุณภาโว ปน อุปจารสมาธิวเสน เวทิตพฺโพฯ ‘‘สเจ ปน อนฺโตวสฺเส ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหนฺตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺเญนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ ญาณปริปากาทิการเณน มชฺฌิมมณฺฑเล จาริกํ จริตุกามา จาตุมาสํ วสิตฺวาว นิกฺขมนฺติฯ

ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวาติ อนุมติทานวเสน ทตฺวาฯ มาคสิรสฺส ปฐมทิวเสติ มาคสิรมาสสฺส ปฐมทิวเสฯ อิทญฺเจตรหิ ปวตฺตโวหารวเสน กตฺติกมาสสฺส อปรปกฺขปาฏิปททิวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตสนฺติ เตสํ พุทฺธานํฯ เตหิ วิเนตพฺพตฺตา ‘‘เตสํ วิเนยฺยสตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ วิเนยฺยสตฺตาติ จ จาริกาย วิเนตพฺพสตฺตาฯ มาคสิรมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา ผุสฺสมาสสฺส ปฐมทิวเสติ อิทมฺปิ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

จตุมาสวุตฺถานมฺปิ พุทฺธานํ วิเนยฺยสตฺตา อปริปกฺกินฺทฺริยา โหนฺติ, เตสํ อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมานา อปรมฺปิ เอกมาสํ วา ทฺวิติจตุมาสํ วา ตตฺเถววสิตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวารา นิกฺขมิตฺวา ปุริมนเยเนว โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตา สตฺตหิ วา ฉหิ วา ปญฺจหิ วา จตูหิ วา มาเสหิ จาริกํ ปริโยสาเปนฺติฯ เวเนยฺยวเสเนวาติ อวธารเณน น จีวราทิเหตุ จรนฺตีติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ อิเมสุ ตีสุ มณฺฑเลสุ ยตฺถ กตฺถจิ จาริกํ จรนฺตา น จีวราทิเหตุ จรนฺติ, อถ โข เย ทุคฺคตพาลชิณฺณพฺยาธิกา, เต ‘‘กทา ตถาคตํ อาคนฺตฺวา ปสฺสิสฺสนฺติ, มยิ ปน จาริกํ จรนฺเต มหาชโน ตถาคตทสฺสนํ ลภิสฺสติ, ตตฺถ เกจิ จิตฺตานิ ปสาเทสฺสนฺติ, เกจิ มาลาทีหิ ปูเชสฺสนฺติ, เกจิ กฏจฺฉุภิกฺขํ ทสฺสนฺติ, เกจิ มิจฺฉาทสฺสนํ ปหาย สมฺมาทิฏฺฐิกา ภวิสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ เอวํ โลกานุกมฺปาย จาริกํ จรนฺติฯ

อปิจ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ ชงฺฆวิหารวเสน สรีรผาสุกตฺถาย, อฏฺฐุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถาย, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทปญฺญาปนตฺถาย, ตตฺถ ตตฺถ ปริปากคตินฺทฺริเย โพธเนยฺยสตฺเต โพธนตฺถายาติฯ อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ พุทฺธํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, ธมฺมํ, สงฺฆํ สรณํ คจฺฉิสฺสนฺตีติ วา, มหตา ธมฺมวสฺเสน จตสฺโส ปริสา สนฺตปฺเปสฺสามาติ วาฯ อปเรหิปิ ปญฺจหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ ปาณาติปาตา วิรมิสฺสนฺตีติ วา, อทินฺนาทานา, กาเมสุมิจฺฉาจารา, มุสาวาทา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา วิรมิสฺสนฺตีติ วาฯ อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ ปฐมํ ฌานํ ปฏิลภิสฺสนฺตีติ วา, ทุติยํ…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลภิสฺสนฺตีติ วาฯ อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ พุทฺธา ภควนฺโต จาริกํ จรนฺติ โสตาปตฺติมคฺคํ อธิคมิสฺสนฺตีติ วา, โสตาปตฺติผลํ…เป.… อรหตฺตผลํ สจฺฉิกริสฺสนฺตีติ วาติฯ

ปุปฺผานิ โอจินนฺตา วิย จรนฺตีติ อิมินา ยถา มาลากาโร พหุํ ปุปฺผคจฺฉํ ทิสฺวา ตตฺถ จิรมฺปิ ฐตฺวา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปุปฺผสุญฺญํ คจฺฉํ ทิสฺวา ตตฺถ ปปญฺจํ อกตฺวา ตํ ปหาย อญฺญตฺถ คนฺตฺวา ปุปฺผานิ โอจินนฺโต วิจรติ, เอวเมว พุทฺธาปิ ยตฺถ คามนิคมาทีสุ วิเนยฺยสตฺตา พหู โหนฺติ, ตตฺถ จิรมฺปิ วสนฺตา เต วิเนตฺวา วิเนยฺยสุญฺญคามาทีสุ ปปญฺจํ อกตฺวา ตํ ปหาย อญฺญตฺถ พหุวิเนยฺยเกสุ คามาทีสุ วสนฺตา วิจรนฺตีติ ทสฺเสติฯ ตโตเยว จ อติขุทฺทเกปิ อนฺติมมณฺฑเล อุปนิสฺสยวนฺตานํ พหุภาวโต ตาว พหุมฺปิ กาลํ สตฺตมาสปริยนฺตํ จาริกํ จรนฺติฯ

สนฺตสภาวตฺตา กิเลสสมณเหตุตาย วา สนฺตํ นิพฺพานํ, สุขการณตาย จ สุขนฺติ อาห ‘‘สนฺตํ สุขํ นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ ชาติกฺเขตฺตภูตาย ทสสหสฺสิโลกธาตุยาฯ อิทญฺจ เทวพฺรหฺมานํ วเสน วุตฺตํ, มนุสฺสา ปน อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ โพธเนยฺยา โหนฺติฯ โพธเนยฺยสตฺตสมวโลกนนฺติ ปฐมํ มหากรุณาย ผริตฺวา ปจฺฉา สพฺพญฺญุตญฺญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา ตสฺส อนฺโต ปวิฏฺฐานํ โพธเนยฺยสตฺตานํ สโมโลกนํฯ พุทฺธา กิร มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘เย สตฺตา ภพฺพา ปริปากญาณา อชฺชเยว มยา วิเนตพฺพา, เต มยฺหํ ญาณสฺส อุปฏฺฐหนฺตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย สมนฺนาหรนฺติฯ เตสํ สห สมนฺนาหารา เอโก วา ทฺเว วา พหู วา ตทา วินยูปคา เวเนยฺยา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ พุทฺธานุภาโวฯ เอวํ อาปาถมาคตานํ ปน เนสํ อุปนิสฺสยํ ปุพฺพจริยํ ปุพฺพเหตุํ สมฺปติวตฺตมานญฺจ ปฏิปตฺติํ โอโลเกนฺติฯ เวเนยฺยสตฺตปริคฺคณฺหนตฺถญฺหิ สมนฺนาหาเร กเต ปฐมํ เนสํ เวเนยฺยภาเวเนว อุปฏฺฐานํ โหติฯ อถ ‘‘กิํ นุ โข ภวิสฺสตี’’ติ สรณคมนาทิวเสน กญฺจิ นิปฺผตฺติํ วีมํสมานา ปุพฺพุปนิสฺสยานิ โอโลเกนฺติฯ

โอติณฺเณติ อาโรจิเต, ปริสมชฺฌํ วา โอติณฺเณฯ ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ เอกสฺมิํ สํวจฺฉเร ทฺวิกฺขตฺตุํฯ พุทฺธกาเล กิร เอเกกสฺมิํ สํวจฺฉเร ทฺเว วาเร ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ อุปกฏฺฐวสฺสูปนายิกกาเล จ ปวารณากาเล จฯ อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย ทสปิ วีสมฺปิ ติํสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ ภิกฺขู วคฺควคฺคา หุตฺวา กมฺมฏฺฐานตฺถาย อาคจฺฉนฺติฯ ภควา เตหิ สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา ‘‘กสฺมา, ภิกฺขเว, อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย วิจรถา’’ติ ปุจฺฉติฯ อถ เต ‘‘ภควา กมฺมฏฺฐานตฺถํ อาคตมฺห, กมฺมฏฺฐานํ โน เทถา’’ติ ยาจนฺติฯ สตฺถา เตสํ จริยวเสน ราคจริตสฺส อสุภกมฺมฏฺฐานํ เทติ, โทสจริตสฺส เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ, โมหจริตสฺส ‘‘อุทฺเทโส ปริปุจฺฉา กาเลน ธมฺมสฺสวนํ กาเลน ธมฺมสากจฺฉา อิทํ ตุยฺหํ สปฺปาย’’นฺติ อาจิกฺขติฯ

กิญฺจาปิ หิ โมหจริตสฺส อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ สปฺปายํ, กมฺมฏฺฐานภาวนาย ปน ภาชนภูตํ กาตุํ สมฺโมหวิคมาย ปฐมํ อุทฺเทสปริปุจฺฉาธมฺมสฺสวนธมฺมสากจฺฉาสุ นิโยเชติฯ วิตกฺกจริตสฺส อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานํ เทติฯ สทฺธาจริตสฺส วิเสสโต ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย สปฺปายา, ตาสํ ปน อนุยุญฺชเน อยํ ปุพฺพภาคปฏิปตฺตีติ ทสฺเสตุํ ปสาทนียสุตฺตนฺเตน พุทฺธสุโพธิตํ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติญฺจ ปกาเสติฯ ญาณจริตสฺส ปน มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จตุธาตุววตฺถานํ อาหาเรปฏิกูลสญฺญา วิเสสโต สปฺปายา, เตสํ อุปการธมฺมทสฺสนตฺถํ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺเต คมฺภีเร สุตฺตนฺเต กเถติฯ เต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สเจ สปฺปายํ โหติ, สตฺถุ สนฺติเก เอว วสนฺติฯ โน เจ โหติ, สปฺปายํ เสนาสนํ ปุจฺฉนฺตา คจฺฉนฺติฯ เตปิ ตตฺถ วสนฺตา เตมาสิกํ ปฏิปทํ คเหตฺวา ฆเฏนฺตา วายมนฺตา โสตาปนฺนาปิ โหนฺติ สกทาคามิโนปิ อนาคามิโนปิ อรหนฺโตปิฯ ตโต วุตฺถวสฺสา ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภควา อหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต…เป.… อหํ อคฺคผลํ อรหตฺต’’นฺติ ปฏิลทฺธคุณํ อาโรเจนฺติ, อุปริ อนธิคตสฺส อธิคมาย กมฺมฏฺฐานญฺจ ยาจนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุเร วสฺสูปนายิกาย จ กมฺมฏฺฐานคฺคหณตฺถํ…เป.… อุปริ กมฺมฏฺฐานคฺคหณตฺถญฺจา’’ติฯ

อายามาติ เอตฺถ อา-สทฺโท ‘‘อาคจฺฉา’’ติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘อายามาติ อาคจฺฉ ยามา’’ติ, เอหิ คจฺฉามาติ อตฺโถฯ อานนฺทาติ ภควา สนฺติกาวจรตฺตา เถรํ อาลปติ, น ปน ตทา สตฺถุ สนฺติเก วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ อภาวโตฯ ปญฺจสตปริมาโณ หิ ตทา ภควโต สนฺติเก ภิกฺขุสงฺโฆฯ เถโร ปน ‘‘คณฺหถาวุโส ปตฺตจีวรานิ, ภควา อสุกฏฺฐานํ คนฺตุกาโม’’ติ ภิกฺขูนํ อาโรเจติฯ ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ภควโต ปจฺจสฺโสสี’’ติ อิธ ภควโตติ สามิวจนํ อามนฺตนวจนเมว สมฺพนฺธีอนฺตรํ อเปกฺขตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ภควโต วจนํ ปฏิอสฺโสสี’’ติ วุตฺตํฯ ภควโตติ ปน อิทํ ปติสฺสวสมฺพนฺเธน สมฺปทานวจนํ ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส ปฏิสฺสุโณตี’’ติฯ ปจฺจสฺโสสีติ เอตฺถ ปฏิ-สทฺโท อภิมุขวจโนติ อาห ‘‘อภิมุโข หุตฺวา สุณี’’ติฯ ภควโต มุขาภิมุโข หุตฺวา อธิวาเสตฺวา สุณิ, น อุทาสิโน หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

ตสฺส ปาฏิหาริยสฺส อาคนฺตุกวเสน กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘นครทฺวารโต ปฏฺฐายา’’ติฯ สุวณฺณรสปิญฺชราหิ รสฺมีหีติ เอตฺถ รส-สทฺโท อุทกปริยาโย, ปิญฺชร-สทฺโท เหมวณฺณปริยาโย, ตสฺมา สุวณฺณชลธารา วิย สุวณฺณวณฺณาหิ รสฺมีหีติ อตฺโถฯ สมุชฺโชตยมาโนติ โอภาสยมาโนฯ อสฺสาติ เวรญฺชสฺส พฺราหฺมณสฺสฯ ภควนฺตํ อุปนิสีทิตุกาโมติ ภควนฺตํ อุปคนฺตฺวา นิสีทิตุกาโม, ภควโต สมีเป นิสีทิตุกาโมติ วุตฺตํ โหติฯ

พฺราหฺมณ ตยา นิมนฺติตา วสฺสํวุตฺถา อมฺหาติ ปาฬิยํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ทาตพฺโพ อสฺสาติ ทาตพฺโพ ภเวยฺยฯ โน อสนฺโตติ เนว อวิชฺชมาโน, กินฺตุ วิชฺชมาโนเยวาติ ทีเปติฯ วินา วา ลิงฺควิปลฺลาเสเนตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ อิมินา สามญฺญวจนโต เอตฺถ นปุํสกลิงฺคนิทฺเทโสติ ทสฺเสติฯ โน นตฺถีติ โน อมฺหากํ นตฺถิฯ โนติ วา เอตสฺส วิวรณํ นตฺถีติฯ เกสํ อทาตุกามตา วิยาติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ปหูตวิตฺตูปกรณานนฺติ เอตฺถ วิตฺตีติ ตุฏฺฐิ, วิตฺติยา อุปกรณํ วิตฺตูปกรณํ, ตุฏฺฐิการณนฺติ อตฺโถฯ ปหูตํ ธนธญฺญชาตรูปรชตนานาวิธาลงฺการสุวณฺณภาชนาทิเภทํ วิตฺตูปกรณเมเตสนฺติ ปหูตวิตฺตูปกรณา, เตสํ ปหูตวิตฺตูปกรณานํ มจฺฉรีนํ ยถา อทาตุกามตา, เอวํ โน อทาตุกามตาปิ นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ เอตฺถ ตนฺติ ตํ การณํ, ตํ กิจฺจํ วาฯ เอตฺถาติ ฆราวาเสฯ ทุติเย ปน อตฺถวิกปฺเป ตนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส ปรามสนํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ เตมาสพฺภนฺตเรติ อตฺโถฯ ยนฺติ เยน การเณน, กิริยาปรามสนํ วาฯ ทุติเย ปน อตฺถวิกปฺเป ยนฺติ ยํ เทยฺยธมฺมนฺติ อตฺโถฯ

อลํ ฆราวาสปลิโพธจินฺตายาติ สญฺญาเปตฺวาติ พฺราหฺมณ เนตํ ฆราวาสปลิโพเธน กตํ, อถ โข มาราวฏฺฏเนนาติ พฺราหฺมณํ สญฺญาเปตฺวาฯ ตงฺขณานุรูปายาติ ยาทิสี ตทา ตสฺส อชฺฌาสยปฺปวตฺติ, ตทนุรูปายาติ อตฺโถฯ ตสฺส ตทา ตาทิสสฺส วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสฺส ญาณปริปากสฺส อภาวโต เกวลํ อพฺภนฺตรสนฺนิสฺสิโต เอว อตฺโถ ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ สนฺทสฺเสตฺวา’’ติ, ปจฺจกฺขโต วิภาเวตฺวาติ อตฺโถฯ

กุสเล ธมฺเมติ เตภูมเก กุสเล ธมฺเมฯ ตตฺถาติ กุสลธมฺเม ยถาสมาทปิเตฯ นนฺติ พฺราหฺมณํฯ สมุตฺเตเชตฺวาติ สมฺมเทว อุปรูปริ นิเวเสตฺวา ปุญฺญกิริยาย ติกฺขวิสทภาวํ อาปาเทตฺวาฯ ตํ ปน อตฺถโต ตสฺส อุสฺสาหชนนํ โหตีติ อาห ‘‘สอุสฺสาหํ กตฺวา’’ติฯ เอวํ ปุญฺญกิริยาย สอุสฺสาหโต เอวรูปคุณสมงฺคิตา จ นิยมโต ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถสมฺปาทนนฺติ เอวํ สอุสฺสาหตาย อญฺเญหิ จ ตสฺมิํ วิชฺชมานคุเณหิ สมฺปหํเสตฺวา สมฺมเทว หฏฺฐตุฏฺฐภาวํ อาปาเทตฺวาฯ

ยทิ ภควา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสิ, อถ กสฺมา โส วิเสสํ นาธิคจฺฉิ? อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภาวโตฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ภควา ตสฺส ตถา ธมฺมรตนวสฺสํ วสฺสีติ? วุจฺจเต – ยทิปิ ตสฺส วิเสสาธิคโม นตฺถิ, อายติํ ปน นิพฺพานาธิคมตฺถาย วาสนาภาคิยา จ สพฺพา ปุริมปจฺฉิมธมฺมกถา อโหสีติ ทฏฺฐพฺพาฯ น หิ ภควโต นิรตฺถกา ธมฺมเทสนา อตฺถิฯ เตมาสิโกปิ เทยฺยธมฺโมติ เตมาสํ ทาตพฺโพปิ เทยฺยธมฺโมฯ ยํ ทิวสนฺติ ยสฺมิํ ทิวเสฯ

[23] พุทฺธปริณายกนฺติ พุทฺโธ ปริณายโก เอตสฺสาติ พุทฺธปริณายโก, ภิกฺขุสงฺโฆฯ ตํ พุทฺธปริณายกํ, พุทฺธเชฏฺฐกนฺติ อตฺโถฯ ยาวทตฺถํ กตฺวาติ ยาว อตฺโถ, ตาว โภชเนน ตทา กตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ทาตุํ อุปนีตภิกฺขาย ปฏิกฺเขโป นาม หตฺถสญฺญาย มุขวิกาเรน วจีเภเทน วา โหตีติ อาห ‘‘หตฺถสญฺญายา’’ติอาทิฯ โอนีตปตฺตปาณินฺติ เอตฺถ โอนีโต ปตฺตโต ปาณิ เอตสฺสาติ โอนีตปตฺตปาณีติ ภินฺนาธิกรณวิสโยยํ สทฺโท พาหิรตฺถสมาโสติ อาห ‘‘ปตฺตโต โอนีตปาณิ’’นฺติอาทิฯ ‘‘โอนิตฺตปตฺตปาณิ’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ โอนิตฺตํ นานาภูตํ วินาภูตํ อามิสาปนยเนน วา สุจิกตํ ปตฺตํ ปาณิโต อสฺสาติ โอนิตฺตปตฺตปาณิ , ตํ โอนิตฺตปตฺตปาณิํ, หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา เอกมนฺเต ปตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา นิสินฺนนฺติ อตฺโถฯ ปตฺตุณฺณปฏฺฏปเฏ จาติ ปตฺตุณฺณปเฏ จ ปฏฺฏปเฏ จฯ ตตฺถ ปตฺตุณฺณปเทเส ภวา ปตฺตุณฺณา, โกสิยวิเสสาติปิ วทนฺติฯ ปฏฺฏานิ ปน จีนปฏานิฯ อาโยคาทีสุ อาโยโคติ ปฏิอาโยโค, อํสพทฺธกํ ปตฺตตฺถวิกาทีสุฯ เภสชฺชเตลานนฺติ เภสชฺชสมฺปาเกน สาธิตเตลานํฯ

ตุมฺพานีติ จมฺมมยเตลภาชนานิฯ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน สหสฺสคฺฆนกํ เตลมทาสีติ สมฺพนฺโธฯ

มหายาคํ ยชิตฺวาติ มหาทานํ ทตฺวาฯ สปุตฺตทารํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนนฺติ ปุตฺตทาเรหิ สทฺธิํ วนฺทิตฺวา นิสินฺนํฯ เตมาสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ‘‘เตมาสํ โสตพฺพธมฺมํ อชฺเชว สุณิสฺสามี’’ติ นิสินฺนสฺส ตํ อชฺฌาสยํ ปูเรตฺวา เทสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปริปุณฺณสงฺกปฺปํ กุรุมาโน’’ติฯ อนุพนฺธิตฺวาติ อนุคนฺตฺวาฯ

พุทฺธานํ อนภิรติปริตสฺสิตา นาม นตฺถีติ อาห ‘‘ยถาชฺฌาสยํ ยถารุจิตํ วาสํ วสิตฺวา’’ติฯ อภิรนฺตํ อภิรตีติ หิ อตฺถโต เอกํฯ อภิรนฺตสทฺโท จายํ อภิรุจิปริยาโย, น อสฺสาทปริยาโยฯ อสฺสาทวเสน จ กตฺถจิ วสนฺตสฺส อสฺสาทวตฺถุวิคมเนน สิยา ตสฺส ตตฺถ อนภิรติ, ตยิทํ ขีณาสวานํ นตฺถิ, ปเคว พุทฺธานํ, ตสฺมา อภิรติวเสน กตฺถจิ วสิตฺวา ตทภาวโต อญฺญตฺถ คมนํ นาม พุทฺธานํ นตฺถิ, วิเนยฺยวินยนตฺถํ ปน กตฺถจิ วสิตฺวา ตสฺมิํ สิทฺเธ วิเนยฺยวินยตฺถเมว ตโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ ยถารุจิฯ โสเรยฺยาทีนิ อนุปคมฺมาติ มหามณฺฑลจาริกาย วีถิภูตานิ โสเรยฺยนคราทีนิ อนุปคนฺตฺวาฯ ปยาคปติฏฺฐานนฺติ คามสฺสปิ อธิวจนํ ติตฺถสฺสปิฯ คงฺคํ นทินฺติ คงฺคํ นาม นทิํฯ ตทวสรีติ เอตฺถ ตนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เตน อวสริ ตทวสรี’’ติฯ

พุทฺธาจิณฺณกถา นิฏฺฐิตาฯ

สมนฺตปาสาทิกายาติ สมนฺตโต สพฺพโส ปสาทํ ชเนตีติ สมนฺตปาสาทิกา, ตสฺสา สมนฺตปาสาทิกายฯ ตตฺริทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมินฺติ เอตฺถ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, อิทนฺติ วกฺขมานการณวจนาเปกฺขํฯ ตตฺรายํ โยชนา – ยํ วุตฺตํ ‘‘สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนายา’’ติ, ตตฺร ยา สา สมนฺตปาสาทิกาติ สํวณฺณนา วุตฺตา , ตสฺสา สมนฺตปาสาทิกาย สํวณฺณนาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมิํ สมนฺตปาสาทิกภาเว สพฺพโส ปสาทชนกตฺเต อิทํ โหติฯ กิํ โหตีติ อาห ‘‘อาจริยปรมฺปรโต’’ติอาทิฯ

อาจริยปรมฺปรโตติ ‘‘อุปาลิ ทาสโก’’ติอาทินา (ปริ. 3)ฯ วุตฺตอาจริยปรมฺปรโตฯ นิทานวตฺถุปฺปเภททีปนโตติ นิทานปฺปเภททีปนโต วตฺถุปฺปเภททีปนโต จฯ ตตฺถ พาหิรนิทานอพฺภนฺตรนิทานสิกฺขาปทนิทานทสฺสนวเสน นิทานปฺปเภททีปนํ เวทิตพฺพํ, เถรวาทปฺปกาสนํ ปน วตฺถุปฺปเภททีปนํฯ ปรสมยวิวชฺชนโตติ ‘‘สกาย ปฏิญฺญาย เมตฺติยํ ภิกฺขุนิํ นาเสถา’’ติอาทีสุ (ปารา. 384) มิจฺฉาปฏิปนฺนานํ ปเรสํ ลทฺธินิรากรณโต, ตโตเยว จ อตฺตโน สมยปติฏฺฐาปเนน สกสมยวิสุทฺธิโตฯ

พฺยญฺชนปริโสธนโตติ ปาฐโสธเนน พฺยญฺชนปริโสธนํ เวทิตพฺพํ, สทฺทสตฺถานุสาเรน วา นิพฺพจนํ ทสฺเสตฺวา ปทนิปฺผตฺติทสฺสนํ พฺยญฺชนปริโสธนํฯ วิภงฺคนยเภททสฺสนโตติ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย’’ติอาทิปทภาชนสฺส อนุรูปวเสน นยเภททสฺสนโตฯ สมฺปสฺสตนฺติ ญาณจกฺขุนา สมฺมา ปสฺสนฺตานํ, อุปปริกฺขนฺตานนฺติ อตฺโถฯ อปาสาทิกนฺติ อปฺปสาทาวหํฯ เอตฺถาติ สมนฺตปาสาทิกายฯ สมฺปสฺสตํ วิญฺญูนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมา อยํ สํวณฺณนา สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว ปวตฺตาติ โยเชตพฺพํฯ กสฺส เกน เทสิตสฺส สํวณฺณนาติ อาห ‘‘วินยสฺสา’’ติอาทิฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย สารตฺถทีปนิยํ

เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา สมตฺตาฯ

ปฐโม ภาโค นิฏฺฐิโตฯ